آکشایا تریتیا

اکشایا ترتیا: جشن بیزوالی در فرهنگ ودایی
مهدی تهرانی
Mahavidya.ir
مقدمه
اکشایا ترتیا )به سانسکریت : Akṣaya Tṛtīyā) یکی از آیینهای مهم در سنت هندویی است که هر سال در روز سوم ماه ویشکها
)اردیبهشت – اوایل مه( برگزار میشود.
است و نشاندهندهی روزی است که برکت و کامیابی در آن زوالی ندار د » سومین روز پایانناپذیر « بهمعنای » اکشایا ترتیا « عنوان
و همواره رو به فزونی است .
این روز در گاهشماری هندو به قدری فرخنده شمرده میشود که برای آغاز امور مهم، ازدوا جها و فعالیتهای تازه انتخاب میگردد؛
چرا که باور بر این است هر کاری که در این روز آغاز شود، بدون مانع رشد کرده و نتایج جاودانی به بار خواهد آورد.
در سنّت عامیانه گفته میشود هر عمل نیک یا صدقهای که در اکشایا ترتیا انجام شود اثری زوالناپذیر برجای میگذارد و سعادت
پایدار به همراه میآورد.
از این رو، اکشایا ترتیا جایگاه ویژهای در فرهنگ هندویی یافته و آن را روز برکت ابدی و فرصت تعالی روحانی میدانند .
ریشهشناسی واژگان
اکشایا « واژه ی » (akṣaya) در زبان سانسکریت از دو جزء a )پیشوند نفی( و kṣaya )زوال، کاستی یا نابودی( تشکیل شده است.
بنابراین akṣaya است . » مصون از کاستی « یا » غیرقابل زوال « بهطور تح تاللفظی بهمعنی
در فرهنگ مونیر-ویلیامز آمده است که akṣaya باشد بهکار » از بی ننارفتنی، فناناپذیر و پایدار « به عنوان صفت برای هر چیزی که
میرود .
این مفهوم در متون کهن سنسکریت نیز حضور دارد؛ برای مثال، در ری گودا و سایر وداها واژه ی akṣaya » همواره « گاه به معنای
بهکار رفته است » جاودانه « و که نشان میدهد از دیرباز صفت بیزوالی را به امور مقدس و الهی نسبت میدادهاند.
جزء دوم عبارت، ترتیا (tṛtīyā) صورت مؤنث صفت ترتی)سوم( است که در سانسکریت ب هعنوان نام سومین روز هر نیمماه قمری
بهکار میرود .
Mahavidya.ir – آکشایا تریتیا
2
به تصریح منابع لغوی، tṛtīyā در بافت تقویمی “سومین روز ماه قمری”معنا میدهد . از ریشه tri بهمعنی سه. از این رو ترکی ب
Akṣaya Tṛtīyā که بازتابدهنده باور آیینی به قدسی و ماندگار بودن این روز » سومین روز لایزال « بهطور تحتاللفظی یعنی
است. در فرهنگ مونیر-ویلیامز نیز ذیل مدخل akṣayatṛtīyā توضیح داده شده که این نام به جشن ویژهای اشاره دارد که در روز
سوم نیمه ی روشن ماه ویشاکها برگزار میشود و هر عملی در آن انجام گیرد، بقا و ثباتی پایدار مییابد.
بستر ودایی
اشارات ودایی به مفهوم “اکشایا” : در سنت ودایی، مفهوم ماندگاری و بیزوالی ریش ههایی عمیق دارد. هرچند خود جشن اکشایا
ترتیا بهعنوان مناسک مستقل در چهار ودای اصلی تصریح نشده است، اما ایده ی «akṣaya» )ناپایانی و فناناپذیری( در سرودهای
ودایی و ادبیات برهمنی جلوهگر است.
برای نمونه در ری گودا، صفاتی چون akṣayya برای ستایش ایزدان و قدرتهای کیهانی بهکار » پیوسته « یا » همیشگی « به معنای
رفته است. این کاربردها نشان میدهد که هندوهای ودایی برای نیروهای مقدس جنب های بیزوال قائل بودهاند. واژه ی آکشارا akṣara )فناناپذیر( نیز که همریشه با akṣaya است، در اوپانیشادها و ادبیات ودایی به عنوان صفت حقیقت مطلق )برهمن( و نیز رمز مقدس
آمده است » اُم « و بر ثبات و ابدیت حقیقت الهی تأکید دارد.
بدینترتیب، از دیدگاه ودایی، مفهوم بیزوالی اساساً با امر قدسی و راستین گره خورده و اکشایا کیفیتی است که به خدایان، روح
جاودان یا پاداشهای معنوی نسبت داده میشود .
ارتباط با مهابهاراتا – روایت اکشایا پاترا : هرچند نام اکشایا ترتیا در بخشهای کهن حماسه مهابهارتا تصریح نشده، اما رویدادهای
در آن نقل شده است که بعدها با این روز پیوند یافتهاند. مهمترین آنها داستان » فراوانی پایانناپذیر « اسطور های مرتبط با مفهوم
اکشایا پاترا )ظرفِ بیپایان( است. در مهابهاراتا آمده است که هنگام تبعید پانداواها به جنگل، یودهیش تهیرا به عبادت سوریانارایانا
)خدای خورشید( پرداخت تا غذای همراهشان برای پذیرایی از مهمانان کافی باشد . در پاسخ به این ریاضت، سوریا یک ظرف مسی
جادویی به او عطا کرد که تا پیش از صرف غذای دراوپادی، هر مقدار خوراک در آن پخته شود هرگز تمام نشود. این ظرف اکشایا
پاترا، به پانداواها امکان داد در سالهای تبعید، بیکران مهماننوازی کنند و هیچ زائری را گرسنه بازنگردانند. بر پایهی روایات پسین،
این اعجاز در روز اکشایا ترتیا رخ داد. حتی گفته میشود در همین روز کریشنا نیز به کلبهی پانداواها سر زد و با تناول اندک
باقیماندهای از ظرف، برکت آن را تا حد سیر شدن حکیم دورواسا و شاگردانش گسترش داد. به این ترتیب، مهابهاراتا از طریق روایت
اکشایا پاترا ایده ی بخشش و وفور تمامنشدنی را مطرح میکند که با معنای نمادین اکشایا ترتیا کاملاً سازگار است.
روایات حماسی نشان میدهند ارزشهای نهفته در این جشن – مانند اطعام، سخاوت و توکل بر عنایات الهی – در متن سنتی هند
ریش هدار بودهاند، هرچند شکل جشن به مرور حول آ نها تبلور یافته است .
Mahavidya.ir – آکشایا تریتیا
3
روایتهای پورانیک – ظهور پاراشورام و پیوند با لاکشمی : در ادبیات پورانایی، اکشایا ترتیا با چندین واقعه ی فرخنده و ظهور
الهی مرتبط دانسته شده است. مهمترین آنها زادروز پاراشورام، ششمین اوتارای خداوند ویشنو، است. )آواتار منسوب به شوکرا
گراها(
بر اساس تصریحات برخی متون مانند بهاویشیا پورانه و اسکاندا پورانه، پاراشورام در ماه ویشاکها و در شبنه سومین روز از نیمه روشن
)شوکلا ترتیای ویشاکها( زاده شد.
این اوتار که تلفیقی از قدرت براهمنی و جنگاوری کشاتریایی است، در فرهنگ هندویی نماد برقراری عدالت و تجدید قوای دارما
بهشمار میرود. بزرگداشت پاراشورام جایانتی بر روی اکشایا ترتیا تاکید مضاعفی بر تقدس این روز به عنوان زمان ظهور نیروهای
الهی دارد. افزون بر این، برخی روایات پورانیک اکشایا ترتیا را با الهه ی ثروت و برکت، لاکشمی، پیوند میدهند. در ویشنو پورانا
آمده است که لاکشمی همواره همراه ویشنو )نارایانا( است و جداییناپذیری خدا و نیرو )شاکتی( را نمایان میسازد . به بیانی تمثیلی
در این روز به طور ویژه متجلی میشوند و جهان را از وفور نعمتهای مادی و معنوی سرشار » نارایانا و لا کشمی « گفته میشود
میسازند . هرچند تاریخ اسطورهای دقیق برای ظهور لاکشمی در اکشایا ترتیا کمتر گزارش شده، اما رسم است که در این روز پوجای
ویژهای برای لاکشمی انجام شود تا برکت اکشایا )پایدار( بر خانه و زندگی جاری گردد.
همچنین طبق اسطورهای که در مهابهاراتا منعکس شده، کوبِرا )خدای گنجین هها و داراییهای الهی( نیز نعمت سروری بر گنجهای
آسمانی را در روز اکشایا ترتیا کسب کرد؛ روایت شده است در این روز از جانب براهما و شیوا به کوبرا مقام خزانهداری بهشت و
فرمانروایی بر جهت شمال اعطا شد. بدینترتیب، پورانا ها اکشایا ترتیا را روز ظهور تجلیات الهی – از تولد آوتارای پاراشورام گرفته تا
نزول برکات لا کشمی و اعطای نعمات به کوبرا – دانستهاند و به این روز شان اسطور های و کیهانی بخشیدهاند .
تحلیل فلسفی
از دیدگاه دارما و کارما » بیزوالی « مفهوم : یا ماندگاری ابدی، بستری برای تبیین تمایز » اکشایا « در فلسفهی هندو، ایده ی
میان امور زودگذر و حقایق جاویدان فراهم میکند. از منظر دارما )نظم اخلاقی -کیهانی(، اعمال نیک و انجام وظایف دینی اگر با نیت
پاک در چنین روز مقدسی صورت گیرد، ثمرهای اکشایا “فناناپذیر” خواهد داشت. شاستراهای ودایی تصریح میکنند که دانا
)بخشش و صدقه( در روز اکشایا ترتیا پاداشی چندینبرابر و غیرقابل زوال میآفریند. به بیان دیگر، کارمای مثبت )کنش درست( در
این زمان ویژه، همچون بذری است که در زمین حاصلخیز ابدیت کاشته میشود و نتایج آن تا بینهایت ادامه خواهد داشت. چنین
باوری ریشه در این اصل دارد که جهان تحت تأثیر قانون کارما، به هر کنش واکنشی متناسب نشان میدهد؛ اما برخی زمانها یا
اعمال با ظرفیت فزونی و مانایی بیشتری همراهند و اکشایا ترتیا را زمان باروری فو قالعادهی کارمایی دانستهاند که در آن ثمرهی
عمل تبدیل به اندوختهای فناناپذیر برای روح میشود.
Mahavidya.ir – آکشایا تریتیا
4
دارما و موکشا – پیوند اکشایا با ابدیت و رستگاری : در آموزههای ساناتانا دارما )آیین جاودانه(، تنها آنچه مطابق دارما )نظم
راستین( و همسو با حقیقت مطلق باشد، پایدار و ماندگار است. از دید فلسفی، ثروت و کامیابی ظاهری اگر در مسیر دارما ب هکار نرود،
kṣaya )فنا و زوال( خواهد بود؛ در مقابل، فضیلتهای اخلاقی و معرفت معنوی چون جنب های الهی و راستین دارند، اکشایا بهشمار
میآیند.
به همین سبب متون هندویی همواره تأکید میکنند “ثروت واقعی چیزی است که هرگز زایل نشود” – مانند دانش معنوی، کردا ر
نیک و اتصال به امر قدسی. اوپانیشادها تفاوت میان دستاوردهای گذرا و ابدی را روشن ساختهاند: “کسانی که صرفاً در پی ثوا بهای
مادی یا بهشتیاند، پس از مدتی لذت، با اتمام اندوخته ی کارماییشان دوباره به جهان فنا بازمیگردند؛ اما آن که به اکشارا )حقیقت
لایزال( دست یافت، از چرخه بازگشت میرهد “. در بهگود گیتا نیز کریشنا حقیقت برهمن را اکشارا )غیر فانی( و والاترین هدف
معرفی میکند – هدفی که با رسیدن به آن، بازگشتی به چرخهی مرگ و تولد وجود ندارد. این آموزه نشان میدهد که ایده ی
صرفاً به برکت دنیوی محدود نیست بلکه به رستگاری نهایی )موکشا( پیوند مییابد. به بیان دیگر، اکشایا در لایه ی عمیق » بیزوالی «
فلسفی خود کنایه از همان مقصد ا علی )برهمن/موکشا( است که روح با نیل به آن از هر گردونه ی فناپذیری رها میشود. بنابراین،
اکشایا ترتیا در نگاه فلسفی فرصتی است برای تأمل بر اینکه چه چیز در زندگی واقعاً ماندگار است : ثروتها و لذات زودگذر یا
فضایل پایدار و حقیقت جاودان؟ این روز ما را دعوت میکند که سرمایه ی خویش را به جای امور فانی، صرف امور باقی کنیم و
بدینترتیب به پوروشارتا یا اهداف اصیل حیات )دارما، آرتها، کاما و موکشا( نائل آییم – به ویژه موکشا که رهایی جاودانه است .
تحلیل عرفانی
اکشایا ترتیا و چرخههای کیهانی )یوگاها( : از دیدگاه کیهانشناسی ودایی، زمان در چرخههای عظیمی به نام یوگا تکرار میشود.
سن تهای پورانیکی برای اکشایا ترتیا نقشی ویژه در این گردشهای کیهانی قائلاند. بنا بر برخی منابع، این روز با آغاز یکی از یوگاهای
چهارگانه برابر شده است. در یک روایت آمده است که ترتا یوگا )دومین عصر کیهانی( در چنین روزی آغاز گردید و از این رو اکشایا
ترتیا به عنوان ترتا یوگادی )آغاز ترتا یوگا( گرامی داشته میشود. هر یوگا دهها هزار سال به درازا میکشد؛ لذا نسبت دادن شروع
یک یوگا به یک روز خاص در تقویم انسانی، تأکیدی نمادین بر پیوند زمان زمینی با زمان لاهوتی است. حتی در پارهای منابع ذکر
شده که یکی از کالپههای )دوران آفرینش کیهانی( بزرگ نیز از این روز آغاز شده است. . این بدان معناست که اکشایا ترتیا نه تنها
یک روز خجسته، بلکه لحظهای کیهانآفرین تلقی میشود که در آن چرخ زمان به گونهای اسرارآمیز از نو آغاز گشته است. برخی
آیینها نیز بر این باورند که در این روز وضعیت نجومی خورشید در برج حمل و م اه در برج ثور )هردو در حالت اوج ) قرار میگیرند
که نشاندهنده ی تعادل و اعتلای حداکثری نیروهای کیهانی است. این همزمانی سعید خورشید و ماه، به جنبهای از بیزوالی و
کمال کیهانی اکشایا ترتیا تعبیر شده است .
تفسیر عرفانی بیپایانی و تجربه معنوی : از منظر باطنی، اکشایا ترتیا رمز اتصال به بُعد بیپایان وجود است. عرفای ودایی ممکن
نه زاییده « است این روز را زمانی مناسب برای مراقبه بر روی حقایق ازلی بدانند – نظیر آتمان )روح فردی( که بنا بر کاتا اوپانیشاد
Mahavidya.ir – آکشایا تریتیا
5
و همواره باقی است، یا برهمن که حقیقت نامشروط و ابدی است. واژه ی اکشایا شباهتی ریشهای با اکشار ا » میشود و نه میمیرد
)بیحرف یا تغییرناپذیر( دارد که در متون به معنای امر مطلق و فناناپذیر نیز آمده است.
به همین دلیل، روز اکشایا ترتیا برای انجام یوگا و سادانا )تمرین معنوی( بسیار مساعد دانسته شده تا سالک بتواند ذهن خود را از
ناپایداریها پاک کرده و به سوی مرکز ثابت و لایزال وجود خویش معطوف کند. برخی متون تاکید دارند انجام دادن مراسم هومای
آتش و ذکر جاپا )مانترا( در این روز، نتایجی ابدی در سلوک معنوی شخص بر جای میگذارد . گویی پردهی زمان در چنین لحظاتی
کنار میرود و فیض الهی ابدیت بر اعمال انسان سایه میافکند. تجرب هی درونی مریدان در این روز میتواند تبلوری از آناندا )سرور
الهی( باشد؛ زیرا تمرکز بر مفاهیم بیپایانی و وفور معنوی، قلب را از تعلقات گذرا تهی کرده و به شعف حضور در امر نامتناهی
میرساند. بدین سان، اکشایا ترتیا تنها جشن ظواهر مادی نیست، بلکه فرصتی است برای همسو شدن با ریتم ابدیت در نهان جان.
این روز یادآور آن است که در پس گردش فصول و روزها، حقیقتی ثا بت و نامیرا جریان دارد و انسان با بهرهگیری معنوی از زما نهای
مقدس میتواند خود را به آن حقیقت متصل سازد. به بیان عرفانی، اکشایا ترتیا دریچهای به بیکرانگی است؛ روزی که میتوان در
آینه آن، پرتویی از نور ازلی را درک کرد و وحدت با کلِ لایزال را به قلب تجربه نمود .
نگاه:
اکشایا ترتیا، چنانکه دیدیم، لایههای متعدد تاریخی، اسطور های و معنوی را در بر میگیرد. در یک نگاه، جشن خریدن طلا و شروع
کسبوکارهای تازه است؛ اما در نگاهی عمیقتر، نمادی از پیروزی وفور جاودان بر کمیابی گذرا و تاکید دارما بر ارزشهای
ناپایان است. بررسی متون ودایی، مهابهاراتا و پورانهها نشان میدهد که این روز همواره با ایده ی ماندگاری و برکت فزاینده آمیخت ه
بوده است – چه در قالب ظهور ظرف جادویی اکشایا پاترا برای سیر کردن گرسنگان، چه به شکل تولد پاراشورام برای تجدید عدالت،
در آموزههای » بیزوالی « و چه به صورت تمثیلی از آغاز دورانی زرین در مقیاس کیهانی. تحلیل فلسفی و عرفانی نیز آشکار ساخت که
هندو فقط یک خوشیمنی ساده نیست، بلکه کلیدی است برای تمایز میان واقعیت پایدار و نمودهای ناپایدا . ر این فهم به ما میآموزد
که استفاده ی صحیح از اکشایا ترتیا مستلزم آن است که به جای مشغول شدن صرف به ظواهر مادی )که خود میتواند دام کالی
یوگا و غفلت معنوی باشد، به باطن آموزه ی آن توجه کنیم. متون سنتی تأکید دارند که در این روز به جای اندوختن طلا و ثروت
فانی، بهتر است بخشش، تمرین و تأمل معنوی و یادگیری حکمت و خودشناسی پیشه شود. چنین رویکردی نه تنها با روح
دارمایی جشن سازگارتر است، بلکه تأثیر عمیقی بر رشد فردی و روحانی ما میگذارد. هنگامی که در روز اکشایا ترتیا به یاد میآوریم
چه چیز واقعاً اکشایا )جاودانه( است – مهربانی، دانایی و پیوند با خدا – آنگاه جشن ما از یک رسم اجتماعی فراتر رفته و تبدیل به
سکوی تعالی میشود. آگاهی از معنای حقیقی اکشایا ترتیا میتواند نگرش ما را دگرگون کند؛ به ما میآموزد که ثروت حقیقی در
بخشش و فضیلت است نه صرفاً اندوزش مادی. با چنین آگاهیای، فرد میتواند هر روز زندگی را به اکشایا ترتیایی کوچک تبدیل
کند: با کاشتن بذر اعمال نیک در خاک حاصلخیز دارما و آبیاری آن با دانش معنوی، تا ثمرهای ابدی و پرورش روحانی خود و
جامعه را تضمین نماید. به بیان دیگر، اکشایا ترتیا یادآور این حقیقت است که زندگی که بر پایه ی ارز شهای پای دار بنا شود، خود
اکشایا و پربرکت خواهد شد . این درس گرانبها میتواند مسیر رشد فردی و معنوی ما را روشن کند و ما را به سوی کمال مطلوب
Mahavidya.ir – آکشایا تریتیا
6
در ساناتانا دارما رهنمون سازد، چرا که در پناه فهم معنای ژرف اکشایا ترتیا، هر اقدام کوچک ما قابلیت آن را مییابد که بازتابی از
ابدیت و بیزوالی گردد.
رمزگشایی:
آکشایا تریتیا جشن کسب چیزی جاودانه نیست. بلکه جش ن خودآگاهی به فناپذیری همه چیز است. وقتی به چنین
آگاهی برسیم به آکشایا )ب قا( راه یافتیم چرا که تنها اصل باقی در هستی ، فنا و زوال دائمی پدیده ها است.
کسی که بتواند آگاهی به زوال را به معنای واقعی جشن بگیرد به درک پاراشوراما )آواتار شوکرا( نزدیک می شود. شوکرا
)نماد سیاره ی ناهید( نشانگر تمایلات و خواهش های راجاسیک نفسانی است. در حالت اولیه ما در آکشایا تریتیا ولع
دست یابی به لذاتی که ماندگاری بیشتری دارند را در خود احساس می کنیم و این آرزو را در خود پرورش می دهیم که
کاش این لذات ابدی باشند و امید داریم این آرزوی محال ما در چنین روزی برآورده شود. اما پاراشوراما که به کمال
آگاهی از شوکرا )کاما / لذت( رسید؛ دریافت که هیچ چیز باقی نیست.
با رسیدن به این درک، خودِ فردِ درک کننده در افقی والاتر از محدوده ی زوال و فنا قرار می گیرد که بقای پس از فنا
است.

منابع :
• Rigveda, Yajurveda – ارجاعات به مفهوم akṣaya در سرودهای ودایی .
• Mahābhārata, Vana Parva – داستان دریافت Akṣaya Pātra توسط یودهیشتهیرا .
• – Viṣṇu Purāṇa اشارات به لکشمی و نارایانا و اهمیت اکشایا ترتیا .facebook.com
• Bhavishya Purāṇa, Skanda Purāṇa – تصریح تولد پاراشورام در ویشاکها شوکلا ترتیا .
• مونیر-ویلیامز، فرهنگ سانسکریت-انگلیسی – مدخلهای akṣaya و akṣaya-tṛtīyā.
• Nirṇaya Sindhu